Straatnamen en het spoor.

We vinden het niet ongewoon dat in de nabijheid van het station een straat met een spoorse naam te vinden is of dat voor het station een Stationsplein ligt. Evenmin vinden we het vreemd dat een station op zijn beurt vernoemd is naar een straat. Toch intrigeerde mij dat en ben ik eens in atlassen, postcodeboeken en dergelijke gedoken. Ik vond onder meer de volgende eigenaardigheden.

In vele plaatsen vinden we een Stationsweg of Spoorstraat. Iets zeldzamer is al een Spoordijk, Spoorbrugweg, Spoorsingel, Spoordijk of Spoorbaan. Meestal is de naam wel te danken aan de nabijheid van de spoorlijn. Soms moeten we oppassen voor generaal of dominee Spoor en ronduit verwarrend is de Generaal Spoorkazerne in Ermelo.

U kunt nog gaan wonen Aan 't Spoor in Vroomshoop, 't Goeie Spoor in Veenendaal (helaas een verbindingsweg met slechts één huis  -BP), Over 't Spoor in Scheemda, Het Spoor in Beers, Zonnig Spoor in Borne, in Uithoorn Aan het spoor of in Leiden aan de Spoorbloem, het Spoortje of aan de Seinpaalstraat. In Rhenen kunt u Achter de Lijn wonen, in Hilversum aan de Spoorlijn en in Warmenhuizen iets bescheidener aan 't Spoorlijntje.

Capelle aan den IJssel en Maarssen hebben in een nieuwbouwwijk nabij het station straatnamen gebruikt eindigend op spoor: in Capelle het Breedspoor, Dubbelspoor, Kopspoor, Ringspoor, Smalspoor, Snelspoor, Tussenspoor en Wisselspoor terwijl we in Maarssen het Antilopespoor, Bisonspoor, Kamelenspoor en Zebraspoor vinden. Tenslotte biedt Lisserbroek het Turfspoor.

Ook stations zijn legio vernoemd, maar onder de Stationsstraten en aanverwanten wil nog wel eens een tram- of busstation zitten. Zo vinden we her en der in Nederland de Stationsbuurt, Stationsdreef, Stationsdwarsstraat, Stationsdwarsweg, Stationsemplacement, Stationserf, Stationshoek, Stationslaan, Stationspad, Stationspark, Stationsplein, Stationssingel, Stationsstraat, Stationstraat (let op het aantal s'en), Stationstraverse en de Stationsweg. Opvallend is dat Amsterdam alleen maar een Stationsplein heeft, ondanks het grote aantal stations dat onze hoofdstad had en heeft. Zoetermeer bijvoorbeeld kent de 1e tot en met de 4e Stationsstraat en Groningen heeft 5 maal een station vernoemd. Daarbij moet wel worden vermeld dat in die stad van de Oude Stationsweg niet veel meer over is. Opvallend vaak heeft een dorp of stad een Stationsplein plus een Stationsweg of -straat. In de Anna Paulownapolder en bij Rilland Bath ligt rond het station, dat ver van de bewoonde wereld werd gebouwd, een Spoorbuurt respektievelijk Stationsbuurt met die naam.

Evenwijdig aan het spoor vinden we in vele plaatsen de Parallelweg. Vaak, in ongeveer driekwart van de gevallen is dit een -weg, slechts zelden een Parallelstraat of iets anders; als de Parallelweg een nadere aanduiding krijgt is dat vrijwel altijd een windrichting. Opvallende parallelwegen: in Helmond langs vrijwel de gehele spoorlijn de Binnen Parallelweg, de Buiten Parallelweg, de Heideparallelweg, de Houtse Parallelweg en de Noord Parallelweg. Historie komt tot leven in Hengelo, daar vinden we bij het station de Parallelweg LS en de Parallelweg SS, LS en SS staat hier voor Locaalspoor en Staatsspoor.

Een postcode is verder toegekend aan overwegen in Haps, Ouderkerk aan de Amstel, Scheemda, Sneek, Spankeren, Vorden, Wapenveld en Zutphen, maar ook aan de emplacementen in Almelo, Barendrecht, Groenlo, Zwolle en Oostvoorne. In die laatste plaats zal het wel het voormalige tramemplacement betreffen.

In Friese plaatsen zijn de namen ook vaak in het Fries. Voor niet-Friezen: de Stasjonwei in Snits is de Stationsweg in Sneek. Friese variaties die ik tegen ben gekomen zijn Stasjonsleane, Stasjonsreed, Stasjonsstrjitte, de Stasjonswei en bij Koudum-Molkwerum (Koudum-Molkwar in het Fries) de Stationswei. Ook de Parallelwei komt enkele malen voor.

Ik heb het idee, maar heb het niet nagezocht, dat de Stationweg meestal van de plaats richting station gaat, terwijl de Spoorstraat vaker parallel aan het spoor ligt.

Bussum heeft begin deze eeuw een deel van de Stationsstraat hernoemd in Generaal de la Reylaan; of deze Generaal uit de Boerenoorlog meer voor Bussum heeft betekend dan het station durf ik oprecht te betwijfelen. Het postcodeboek geeft een overzicht van straten die een andere naam hebben gekregen, in Bocholtz, Bunde, Brunssum, Gulpen, Hantum, Heeze, Kerkrade, Linne, Vlodrop, Voerendaal en Zelhem is een spoornaam vervangen. Opvallend is dat met name in zuid-Limburg een groot aantal straten is hernoemd, maar ja, ook veel gebouwen en mijnspoorwegen zijn daar afgebroken. Ik vermoed dat een aantal gemeentelijke herindelingen de oorzaak is. Hardinxveld-Giessendam echter heeft gelukkig de Raadhuisstraat nu de naam Stationsdwarsstraat gegeven.

Maastricht heeft in de zestiger jaren van de vorige eeuw een aparte Stationspoort gehad, die echter na een paar jaar al weer is afgebroken.

In Groningen heeft het belangrijkste station altijd het Hoofdstation geheten. Nu wordt door de busbedrijven ter plaatse als naam voor dit station Centraal Station gebruikt. Hoewel het geen straatnaam betreft moet me toch van het hart dat ik dat een achteruitgang vind. Plaatsen als Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Den Haag hebben door de bundeling van stations van diverse maatschappijen of lijnen een Centraal Station gekregen.

Vaak is aan de hand van de straatnamen de ligging van het station terug te vinden, jaren na de laatste trein vertrokken is. In Hoofddorp bijvoorbeeld ligt het huidige station mijlenver van de Stationsweg: die weg dankt zijn naam aan het HESM-station. In het nabij gelegen Aalsmeer vinden we rond het voormalige station een heel wijkje met knusse witte huisjes, met de Oude Spoordijk en Spoorlaan, maar ook met nieuwe namen als Perronzijde, Seinpost, Stationsweg en Wissel. Wat verder, in Zandvoort aan Zee, vinden we als een laatste getuige aan de halte nog de Haltestraat.

Ook in Apeldoorn en Koog aan de Zaan zijn spoorwijkjes: in eerstgenoemde plaats de Tenderlaan, Lokomotiefstraat, Bufferstraat, Rangeerstraat, Wissellaan en Seinbrugstraat. Koog biedt ons Spoorland, de Locomotief en de Machinistenstraat. In beide gevallen liggen deze straten niet op historische spoorgrond. In Rotterdam zijn oude spoorambachten vernoemd: daar vinden we de Overwegwachter, de Seinhuiswachter, de Machinistenhof en de Haltewachter. U kunt ze vinden vlakbij het nieuwe station Zuid. Niet ver daar vandaan is trouwens sinds enige tijd de Stoomtramweg te vinden. Rotterdam heeft ook Stootblok als straatnaam!

In een paar gemeenten wordt een niet meer bestaande spoorwegmaatschappij herdacht in een straatnaam. We vinden in Amsterdam het Rhijnspoorplein en in Rotterdam de Rhijnspoorkade. In den Haag heette de straat voor het voormalige Rhijnspoorstation Rijnstraat. De Oosterspoorlijn is vernoemd in Amsterdam (voor station Muiderpoort), in Hilversum (achter het station, waar eertijds de locomotievenloods stond) en in Hollandsche Rading. Engelbert bij Groningen heeft een Woldjerspoorweg, op nummer 42 staat het voormalige stationsgebouw. Den Haag heeft nog steeds een station Hollandsche Spoor. In Tilburg vinden we parallel aan de spoorlijn naar 's Hertogenbosch de Zuid-Oosterstraat, vernoemd naar de NZOSM. Dokkum heeft een snackbar genaamd "'t Dockumer lokaeltsje", de bijnaam van de NFLS (en de straatnamen Bij 't Station, Spoorstraat, Stationsstraat en Stationsweg); het station is echter afgebroken. In heel noord-Friesland is trouwens veel van de NFLS terug te vinden. Winterswijk heeft -ver van het station- een heuse Golsweg. Bovendien vindt u in deze plaats, die zo rijk is aan spoorweggeschiedenis, een Oude Bocholterbaan terwijl de voormalige spoorbaan richting Borken een natuurgebied met rails is.

Nederland heeft een aantal fabrieken van spoorwegmaterieel gehad. In Beverwijk en Haarlem is Beynes vernoemd, in Haarlem ook in de vorm van een sporthal. Op het voormalige Werkspoorterrein in Utrecht is nog iets van de voormalige fabriek terug te vinden in straatnamen als de Schaverijstraat en de Vlampijpstraat. In Zuilen, waar veel Werkspoorwerknemers woonden, vinden we nog een Werkspoorplein, Wattlaan, Westinghousestraat en de onvermijdelijke Stephensonstraat. Werkspoor was vanuit Zuilen te bereiken via de Tractieweg. Amsterdam heeft Paul van Vlissingen geëerd met een straat in het industriegebied Amstel, ver van de vroegere fabriek. In Rotterdam vinden we ter plaatse van de eerste Allan-vestiging, toen Allan nog een meubelfabriek was, de Cederstraat en de Palissanderstraat. De laatste Allan-vestiging bestaat nog steeds en is nu in gebruik als werkplaats van de RET. Rond de hoofdwerkplaats van de NS in Tilburg, tegenwoordig het revisiebedrijf, zijn diverse straten met spoorse namen geweest. Nu vinden we nog steeds de Atelierstraat en het NS-plein.

De mannen van staal die ons spoorwegnet hebben gebouwd zijn ook hier en daar vernoemd. Rotterdam eert Cornelis Outshoorn, in meerdere plaatsen in een straat naar Conrad vernoemd, maar of dat altijd naar de spoorman is betwijfel ik. Winterswijk heeft Willink, de industrieel en oprichter van de GOLS vernoemd. Hilversum, het heidedorp dat na de komst van de Oosterspoorlijn van de HSM en van de omroep tot grote bloei is gekomen heeft nabij station Noord niet alleen een Stephensonstraat maar ook is de HSM directie vernoemd: Brade, Van Hasselt, Kretsmar van Veen en Kalff hebben hier hun straat gekregen. Naar Van Hasselt, kwa gewicht en belang te vergelijken met wat Plesman voor de KLM was, zijn ook nog een veerboot van Enkhuizen-Staveren en een tramlocs van de HTM en WSM vernoemd. Stephenson is in nog een aantal plaatsen vernoemd, in Vlaardingen bijvoorbeeld loopt de George Stephensonstraat zuidelijk van de spoorbaan, maar in vele plaatsen is de beste man vernoemd op het industrieterrein.

Almere heeft de architect Sybold van Ravesteyn met een straat geeerd, in Haarlem is een Margadantstraat. Of die laatste straat is genoemd naar de architect D.A.N. Margadant van het station ter plaatse is mij niet bekend.

Op oude spoortraces zijn vaak nieuwe wegen gelegd voor rubbervoertuigen. Slechts bij wegen over geringe afstand en fietspaden is de naam spoors. Niemand denkt rijdend op de drukke Abram van Rijckevorselweg tussen Capelle aan den IJssel en Rotterdam aan de Rhijnspoorweg of de Staatsspoorwegen. Evenmin zal iemand die met de metro onder de Amsterdamse Wibautstraat rijdt zich realiseren dat luttele meters hoger ooit diezelfde NRS heeft gereden. De bouwers van de Metrotunnel hebben het wel geweten: massieve funderingen kwamen ze tegen tijdens de aanleg van de Metro. En och, een halve straat verder, waar vroeger het station van de Gooische Tram stond, was een paar geleden nog Café Rhijnspoor te vinden. De Haagse Landscheidingsweg voert langs nog bestaande ZHESM-gebouwen, kompleet met perrons. Er zijn gelukkig uitzonderingen: het begin van het tracé van de oude aansluiting van paleis 't Loo op de lijn naar Amersfoort is in Apeldoorn terug te vinden onder de naam Koningslijn - zij het dat het een wandelpaadje is geworden. Toch, als u ooit in Zelhem in de Achterhoek komt, moet u daar het zwembad bezoeken!


Minder goede vrienden van het spoor.

Je verwacht, op zoek naar spoorgebonden straatnamen, in Delft toch wel een Laantje van van der Gaag, maar die is niet te vinden (inmiddels wel, zie eventueel deze pagina  -BP). Ruim honderd jaar lang stopten in Nieuwersluis alle treinen dankzij de familie Doude van Troostwijk; in Loenen aan de Vecht, Nieuwer ter Aa en Abcoude zijn straten naar deze familie vernoemd! Ook vinden we in Kesteren en Tiel een Betuwestraat terwijl men in die streek niet altijd zo positief tegenover de Betuwespoorlijn staat.

Anderzijds: de rijwiel- en automobielindustrie is vaak gezien als een concurrent van het railvervoer; deze industrie heeft zich verenigd in de vereniging RAI en naar deze vereniging is wel indirekt een station genoemd.

Laten we ons troosten met het Jan van den Bergspoor in Amersfoort, op geen plattegrond en in geen postcodeboek te vinden maar vanuit de trein goed te zien.


Gebruikte bronnen onder meer:

Het bovenstaande verhaal is niet kompleet, zo U inspirerende aanvullingen mocht hebben, aarzel niet ze naar de redaktie van Uw lijfblad te sturen.

Behalve van het postcode boek, het 100.000 stratenboek, telefoonboeken en Wolters' grote Provincieatlas, Wolters-Kluwer 1986, heb ik bij het samenstellen van dit verhaal gebruik gemaakt van twee inspirerende boeken: - het proefschrift van Ir. R. Dijksterhuis, Spoorwegtracering en Stedebouw in Nederland, 1984. - Alexander Artz, Fietsen en wandelen langs oude spoorlijnen, 1986.

T. Dernison, F. Jennekens, J. Voerman en R. van Wijk gaven mij waardevolle tips.

De auteur woont zelf op de hoek van de Tenderlaan en de Lokomotiefstraat.